Hoofdstuk 42 Intellectueel eigendom
Auteurs: Gjalt-Jorn Peters; laatste update: 2022-11-03
- Wat is intellectueel eigendom?
- Wanneer is intellectueel eigendom relevant?
- Onderzoekspracticum scriptieplan (PM9514)
42.1 Inleiding
Het Intellectueel eigendomsrecht (in het Engels Intellectual Property (IP) law) bepaalt wie wanneer welke rechten heeft met betrekking tot creatieve werken. Dit is belangrijk voor iedereen die weleens iets schrijft, tekent of op een andere manier maakt. In dit hoofdstuk worden enkele basisbeginselen besproken, met speciale aandacht voor hoe dit van toepassing is op wetenschap.
42.2 Het publieke domein
Zaken die van iedereen zijn, bestaan in het publieke domein. Dit geldt voor zuurstof, zonlicht, boeken waarvan de schrijver meer dan 70 jaar geleden is overleden (zoals alle boeken van Mary Shelley, Franz Kafka, William Shakespeare en Anne, Charlotte en Emily Brontë) en alles waarvan de maker bepaalt dat het in het publieke domein wordt geplaatst.
Zonder intellectueel eigendomsrecht zou alles in het publieke domein bestaan. Er zou dan geen wetgeving zijn om iemands bewering dat ze ergens eigenaar van zijn te beschermen. Als je dan een boek zou schrijven, zou je niet kunnen bepalen wie je boek mag drukken en verkopen, en niemand zou jou iets hoeven te betalen als ze jouw boek zouden verkopen.
Sommige zaken bestaan standaard in het publieke domein, zoals feiten en ideeën (zie ook de paragraaf over feiten hieronder). Voor andere zaken zit het juist precies andersom: daar rust standaard copyright op.
42.3 Copyright
Het intellectueel eigendomsrecht stelt dat op creatieve werken altijd een auteursrecht (oftewel copyright) rust, tenzij er expliciet een andere licentie op wordt toegepast (bijvoorbeeld door het werk in het publieke domein te plaatsen; zie ook de Creative Commons paragraaf hieronder).
Auteursrecht geeft de auteur (de houder van het intellectueel eigendom, oftewel degene die het creatieve werk heeft geproduceerd) drie exclusieve rechten: het recht om het werk openbaar te maken, het recht om het werk te verveelvoudigen, en persoonlijkheidsrechten. In de praktijk betekent dit dat jij precies mag bepalen wie je creatieve werk mag kopiëren, verkopen, verspreiden of veranderen, en wie er geld aan mag verdienen.
Je kunt altijd licenties met meer rechten verstrekken aan personen of organisaties. Die licenties kun je verkopen of weggeven. Uitgevers betalen auteurs bijvoorbeeld voor het (meestal exclusieve) recht om een boek te drukken en te verkopen, en muzieklabels betalen artiesten voor het recht hun muziek te verkopen op geluidsdragers of via streamingdiensten.
Als wetenschapper plaatsen we doorgaans geen auteursrecht op onze werken. Deze zijn namelijk geproduceerd met belastinggeld en burgers hebben er dus al voor betaald. Voor wetenschappelijke producten kun je onderscheid maken tussen drie zaken: data, artikelen en de rest. Data zijn geen creatief werk en wordt hieronder apart besproken.
Voor wetenschappelijke artikelen was het vroeger gangbaar dat het auteursrecht werd weggegeven aan commerciële uitgevers, die dan abonnementen op wetenschappelijke tijdschriften verkochten aan universiteitsbibliotheken, die daar dan weer voor betaalden met publieksgeld. Dit is nu gelukkig in snel tempo aan het veranderen ten gunste van openaccess-publicaties (zie het hoofdstuk Open science).
Op andere producten van wetenschappelijk onderzoek (vragenlijsten, sjablonen voor communicatie met deelnemers, documentatie rondom procedures, aanvragen voor ethische toestemming, analysescripts, output, etc.) rust, als de auteur niets anders specificeert, auteursrecht. Het is dus belangrijk om hiervoor duidelijk een andere licentie te specificeren. Er bestaat een aantal eenvoudige licenties die hier goed van pas komen: de Creative Commons licenties.
42.4 Creative Commons (CC)
De Creative Commons (CC) licenties zijn een verzameling licenties met duidelijke voorwaarden die je op een creatief werk kunt toepassen als alternatief voor copyright. Je kunt de CC-licenties zien als een soort menu waaruit je zelf je licentie kunt samenstellen.
De basissmaak is Creative Commons Attribution, oftewel Creative Commons Naamsvermelding (CC-BY). Dit is de meest permissieve Creative Commons licentie. Het geeft de meeste permissies aan anderen. Een werk waar CC-BY op rust mag door iedereen worden verspreid, gekopieerd, aangepast en zelfs verkocht, zonder dat aan de auteur hiervoor toestemming hoeft te worden gevraagd. De enige voorwaarde is dat de naam van de auteur wordt vermeld. Aan dit basisgerecht kun je vervolgens andere ingrediënten toevoegen.
Een eenvoudig extra ingrediënt is Non-Commercial, oftewel NietCommercieel (CC-BY-NC). Deze toevoeging bepaalt dat het werk niet mag worden gebruikt voor commerciële doeleinden. Als je een werk licentieert onder CC-BY-NC behoud je als auteur het recht om zelf aanvullende licenties uit te geven. Je kunt bijvoorbeeld een boek vrijgeven onder CC-BY-NC, maar een uitgever wel het recht geven dat boek te drukken en te verkopen.
Een andere smaak is NoDerivatives, oftewel GeenAfgeleideWerken (CC-BY-ND). Dit betekent dat het werk alleen gekopieerd en gedistribueerd mag worden, maar niet mag worden aangepast. Er mogen dan geen afgeleide werken worden gemaakt.
Als je afgeleide werken wel wilt toestaan, maar wilt voorkomen dat iemand op zo’n afgeleid werk vervolgens een copyright plaatst, kun je ShareALike, oftewel GelijkDelen (CC-BY-SA) gebruiken. Dit betekent dat afgeleide werken dezelfde licentie moeten krijgen.
Je kunt deze modules combineren (behalve ND en SA omdat die elkaar wederzijds uitsluiten). Zo mag een creatief werk waarop CC-BY-NC-SA rust gratis door iedereen worden gekopieerd en aangepast, maar niet worden verkocht of op een andere manier commercieel worden gebruikt, en als je het aanpast moet je er dezelfde licentie op plaatsen. CC-BY-ND-NC stelt dat een werk gratis mag worden gekopieerd en verspreid, maar niet mag worden aangepast of verkocht. CC-BY-SA stelt dat een werk mag worden verkocht, verspreid en aangepast, als er op de aangepaste versies maar dezelfde licentie rust.
Een aparte CC-licentie is CC0. Door iets expliciet te licentiëren onder CC0 maak je op een eenduidige en goed herkenbare manier kenbaar dat je het in het publieke domein wilt plaatsen. Als je een creatief werk in het publieke domein plaatst, zie je af van alle rechten. Dit is de enige licentie waarbij je niet in staat bent om later specifieke mensen of organisaties extra rechten te geven of specifieke extra voorwaarden te specificeren. Je hebt hiermee immers iedereen al alle rechten gegeven.
Bij alle andere licenties (zowel de standaard copyright, als de CC-licenties, als de ontelbare andere licenties die bestaan) geldt dus wel dat je altijd het recht behoudt om specifieke extra rechten te verstrekken (al dan niet tegen betaling) aan andere mensen of organisaties.
Op dit OpenMenS-boek rust de CC-BY-NC-SA licentie. Dat betekent dat iedereen het boek mag kopiëren en verspreiden, en zelfs mag aanpassen. Dit mag alleen niet voor commerciële doeleinden. Dit boek, of fragmenten van dit boek, mogen dus niet worden verkocht. Bovendien geldt dat als je (fragmenten van) dit boek wilt aanpassen, je op dat afgeleide werk dezelfde licentie moet plaatsen (CC-BY-NC-SA).
42.5 Intellectueel eigendom van data
Het is niet mogelijk om intellectueel eigendom op te eisen van data. Dat komt omdat data bestaan uit feiten en/of persoonsgegevens, en geen van beiden kunnen eigendom zijn van degene die de data verzamelt. Dit wordt in de volgende twee secties toegelicht.
42.5.1 Feiten zijn niemands eigendom
Intellectueel eigendomsrecht kan niet op alles rusten. Feiten zijn gedefinieerd als bestaande in het publieke domein. Datasets bestaan uit feiten en niemand kan dus claimen dat data ‘van hen zijn’. Data kunnen dus geen intellectueel eigendom zijn. Een uitzondering hierop zijn persoonsgegevens (zie de betreffende paragraaf hieronder).
Als een dataset wordt vrijgegeven als open data, kan hier dus geen licentie op worden toegepast. Niet iedereen doet dit correct. Zelfs het CBS plaatste een CC-BY licentie op haar open data (zie bijvoorbeeld dit artikel). Het is dus belangrijk om zelf helder te hebben hoe dit werkt.
Overigens betekent dit niet dat als je data hebt verzameld, je ook de plicht hebt die openbaar te maken. Als ik meet hoe hoog mijn kledingkast is, heb ik daarmee een datapunt in handen: een feit dat bestaat in het publieke domein. Dat verplicht mij er gelukkig niet toe een repository te zoeken om dit feit openbaar te maken.
Een uitzondering hierop is de wetenschap. Zowel de openscience-principes (zie het hoofdstuk Open science) als de Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit (zie het hoofdstuk Wetenschappelijke integriteit zijn er duidelijk over dat het belangrijk is om wetenschappelijke data openbaar te maken, tenzij er zwaarwegende redenen zijn waarom dit niet mogelijk is. Veruit de meest voorkomende reden is dat het niet mogelijk is om de data te anonimiseren.
42.5.2 Persoonsgegevens zijn alleen van de betreffende persoon
Er is een uitzondering op het gegeven dat feiten zijn gedefinieerd in het publieke domein, en dat zijn feiten die over individuele mensen gaan. Deze zogenaamde persoonsgegevens zijn altijd het eigendom van de betreffende persoon. Andere personen of organisaties mogen die hoogstens tijdelijk verwerken en beheren, maar kunnen er nooit rechten over opeisen.
Persoonsgegevens worden meer in detail besproken in het hoofdstuk Algemene verordening gegevensbescherming in deze versie van het boek). Daar wordt ook besproken wanneer iets een persoonsgegeven is.
42.5.3 Databankenrecht
Er is één nuance die belangrijk is om te vermelden over het gegeven dat feiten nooit als eigendom kunnen worden geclaimd. Onder het databankenrecht heeft degene die een databank heeft verzameld het alleenrecht op het kopiëren en verspreiden van die databank. Het idee is dat het verzamelen van data gepaard kan gaan met aanzienlijke investeringen, waardoor de resulterende databank economische waarde heeft.
Dit databankenrecht is in het leven geroepen om commerciële organisaties te beschermen. Hoewel het doen van een beroep op het databankenrecht voor wetenschappers in strijd zou zijn met de principes van open science en met de Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit, is het toch belangrijk om hiervan op de hoogte te zijn. Soms wordt er bijvoorbeeld samengewerkt met organisaties uit de private sector, en zij werken vaak niet volgens dezelfde gedragscodes.
42.5.4 Kwalitatieve data en open vragen
In kwantitatief onderzoek bestaan de meeste data uit een verzameling waarden waarbij de mogelijke waarden vooraf al duidelijk waren, bijvoorbeeld antwoorden op gesloten vragenlijsten, metingen of gecategoriseerde observaties. Deze waarden (getallen of andere karakters die bijvoorbeeld categorische waarden representeren) zijn geen creatieve werken die worden geproduceerd door deelnemers aan een studie.
Maar, bij kwalitatief onderzoek (of bijvoorbeeld bij open vragen in een vragenlijst) registreren de onderzoekers woorden of beelden die worden geproduceerd door de deelnemers. In veel gevallen kunnen die wel als creatieve werken van de deelnemers worden beschouwd. Dit is juridisch een beetje een grijs gebied. Persoonlijke communicatie wordt bijvoorbeeld weer niet als creatief werk beschouwd.
Om kwalitatieve data openbaar te kunnen maken (conform het streven naar transparantie) is het daarom verstandig om altijd in de informed consent deelnemers expliciet te laten aangeven of ze akkoord gaan met het vrijgeven van hun geanonimiseerde data in het publieke domein. Een voorbeeld van wat je hiervoor op kunt nemen in je informed consent staat hier.